افتادگی شکم یکی از مشکلاتی است که بسیاری از افراد، بهویژه پس از کاهش وزن، زایمان، یا عدم فعالیت بدنی منظم، با آن روبهرو میشوند. این مشکل نهتنها بر ظاهر جسمی تأثیر میگذارد، بلکه میتواند به کاهش اعتماد به نفس و ایجاد احساس ناراحتی در فرد منجر شود. با این حال، ورزشهای مناسب میتوانند به سفت شدن عضلات شکم، کاهش چربیهای اضافی و بهبود حالت کلی بدن کمک کنند. در این مقاله، به بررسی جامع ورزشها و نکات کاربردی برای کاهش افتادگی شکم میپردازیم.
علل افتادگی شکم
افتادگی شکم یکی از مشکلاتی است که میتواند ظاهر بدن را تحت تأثیر قرار داده و باعث کاهش اعتمادبهنفس شود. این وضعیت معمولاً به دلایل متعددی رخ میدهد که شامل عوامل فیزیولوژیکی، سبک زندگی، و تغییرات بدنی در طول زمان میشوند. در ادامه، دلایل اصلی افتادگی شکم بهطور کامل بررسی میشوند.
۱- کاهش وزن سریع
یکی از شایعترین دلایل افتادگی شکم، کاهش وزن سریع است. زمانی که فرد در مدت کوتاهی وزن زیادی کم میکند، پوست و عضلات شکم فرصت کافی برای تطبیق با کاهش حجم را پیدا نمیکنند. پوست دارای خاصیت ارتجاعی است که به آن اجازه میدهد تا با تغییرات بدن هماهنگ شود. اما اگر این تغییرات بهسرعت رخ دهند، پوست نمیتواند بهدرستی جمع شود و نتیجه آن، افتادگی و شلشدگی شکم خواهد بود.
چرا این اتفاق میافتد؟
- کاهش سریع چربی: هنگامی که چربی زیر پوست به سرعت کاهش مییابد، پوست که زمانی کشیده شده بود، شل میشود.
- ضعف عضلات: کاهش وزن بدون تمرینات قدرتی و مقاومتی منجر به ضعف عضلات شکم میشود و این ضعف، افتادگی شکم را تشدید میکند.
- رژیمهای نامتعادل: رژیمهای سختگیرانه که فاقد مواد مغذی مناسب برای تقویت بافت پوست و عضلات هستند، میتوانند این وضعیت را بدتر کنند.
۲- بارداری و زایمان
بارداری یکی دیگر از عوامل مهم در ایجاد افتادگی شکم است. در دوران بارداری، رحم برای رشد جنین بزرگ میشود و عضلات شکم و پوست بهشدت کشیده میشوند. این کشیدگی ممکن است باعث ضعف دائمی در عضلات و افتادگی پوست شکم پس از زایمان شود.

تغییرات در دوران بارداری:
- دیاسیس رکتی (Diastasis Recti): این وضعیت زمانی رخ میدهد که عضلات راست شکم از هم جدا میشوند تا فضای کافی برای جنین فراهم شود. اگر این عضلات پس از زایمان به حالت اولیه بازنگردند، ظاهر شکم شل و افتاده خواهد بود.
- کاهش خاصیت ارتجاعی پوست: در طول بارداری، پوست شکم ممکن است کشیدگی زیادی را تجربه کند که منجر به از دست دادن خاصیت ارتجاعی طبیعی آن میشود.
عوامل تشدیدکننده:
- تعداد زایمانها: هرچه تعداد بارداریها بیشتر باشد، احتمال افتادگی شکم بیشتر میشود.
- نوع زایمان: زایمانهای سزارین ممکن است روند بازگشت عضلات شکم به حالت طبیعی را کندتر کنند.
۳- عدم فعالیت بدنی و ضعف عضلات شکم
سبک زندگی کمتحرک و فقدان فعالیت بدنی منظم یکی از عوامل اصلی افتادگی شکم است. عضلات شکم نقش کلیدی در حفظ فرم و استحکام این ناحیه دارند. اگر این عضلات ضعیف شوند، توانایی نگهداشتن اندامهای داخلی و چربیها را از دست میدهند و ظاهر شکم شل و افتاده میشود.
دلایل ضعف عضلات شکم:
- نشستن طولانیمدت: کارهای پشتمیزنشینی و نشستنهای طولانیمدت باعث کاهش فعالیت عضلات شکم میشوند.
- نبود تمرینات تقویتی: عدم انجام ورزشهای تقویتی که بهطور خاص عضلات شکم را هدف قرار میدهند، به ضعف این ناحیه منجر میشود.
- افزایش چربی بدن: تجمع چربی در ناحیه شکم میتواند فشار بیشتری به عضلات وارد کند و آنها را تضعیف کند.

۴- افزایش سن
با افزایش سن، بدن دچار تغییراتی طبیعی میشود که میتوانند بر ظاهر شکم تأثیر بگذارند. یکی از این تغییرات، کاهش تولید کلاژن و الاستین است؛ دو پروتئین اصلی که به پوست خاصیت ارتجاعی و استحکام میبخشند.
تأثیرات پیری بر افتادگی شکم
- کاهش کلاژن: با گذشت زمان، تولید کلاژن کاهش مییابد که باعث شلشدن پوست میشود.
- افتادگی طبیعی: با افزایش سن، عضلات بدن ضعیفتر میشوند و این شامل عضلات شکم نیز میشود.
- کاهش متابولیسم: کاهش سرعت متابولیسم بدن با افزایش سن میتواند به تجمع چربی در ناحیه شکم کمک کند و ظاهر افتادهای ایجاد کند.

۵- تغییرات هورمونی
تغییرات هورمونی میتوانند تأثیر مستقیمی بر چربیسوزی و توزیع چربی بدن داشته باشند. هورمونهایی مانند استروژن و کورتیزول نقش کلیدی در ذخیره چربی دارند. افزایش یا کاهش سطح این هورمونها میتواند منجر به تجمع چربی در ناحیه شکم و افتادگی آن شود.
تغییرات هورمونی مرتبط:
- استروژن: در زنان، کاهش سطح استروژن پس از یائسگی میتواند باعث ذخیره چربی در ناحیه شکم شود.
- کورتیزول: افزایش سطح کورتیزول به دلیل استرس میتواند به تجمع چربی در شکم منجر شود.
۶- ژنتیک
ژنتیک نیز در افتادگی شکم نقش دارد. برخی افراد بهطور طبیعی مستعد داشتن پوست شلتر یا عضلات ضعیفتر هستند. الگوهای ذخیره چربی نیز میتوانند به صورت ارثی منتقل شوند. اگر والدین یا نزدیکان درجهیک افتادگی شکم داشته باشند، احتمال بروز این مشکل در فرد نیز بیشتر است.
۷- تغذیه نامناسب
رژیم غذایی نامتعادل و سرشار از غذاهای فرآوریشده، چرب و شیرین میتواند به تجمع چربی و ضعف عضلات شکم کمک کند. کمبود پروتئین و ویتامینهای ضروری مانند ویتامین C و E میتواند تولید کلاژن و الاستین را کاهش داده و پوست را شل کند.
۸- عوامل دیگر
- استعمال دخانیات: سیگار کشیدن باعث کاهش تولید کلاژن و الاستین میشود و پوست را مستعد افتادگی میکند.
- کمآبی: نوشیدن آب کافی به حفظ خاصیت ارتجاعی پوست کمک میکند. کمآبی میتواند پوست را خشک و شل کند.
به طور کلی، افتادگی شکم نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف از جمله سبک زندگی، تغییرات فیزیکی و شرایط ژنتیکی است. شناخت این عوامل به شما کمک میکند تا با اقدامات پیشگیرانه و اصلاح سبک زندگی، از بروز این مشکل جلوگیری کرده یا آن را کاهش دهید. در کنار تغذیه مناسب و فعالیت بدنی، تمرکز بر سلامت عمومی بدن و مدیریت استرس نیز نقش مهمی در کاهش افتادگی شکم دارد.

ورزشهای مؤثر برای افتادگی شکم در منزل
افتادگی شکم یکی از مشکلات رایج است که بسیاری از افراد، بهویژه پس از کاهش وزن یا زایمان، با آن مواجه میشوند. خوشبختانه، برای مقابله با این وضعیت، نیازی به تجهیزات گرانقیمت یا رفتن به باشگاه نیست. شما میتوانید با انجام تمرینات ساده و مؤثر در منزل، عضلات شکم را تقویت کرده، چربیهای اضافی را کاهش داده و فرم شکم خود را بهبود بخشید. در ادامه، چند ورزش کاربردی برای کاهش افتادگی شکم معرفی شدهاند که میتوانید بهراحتی در منزل انجام دهید.
۱- پلانک (Plank)
پلانک یکی از مؤثرترین تمرینات برای تقویت عضلات مرکزی بدن است که تمام ناحیه شکم، کمر، و پهلوها را هدف قرار میدهد.
نحوه انجام:
به حالت شنا روی زمین قرار بگیرید.
ساعد و انگشتان پا را روی زمین قرار داده و بدن را در یک خط صاف نگه دارید.
شکم را منقبض کنید و از افتادگی کمر جلوگیری کنید.
این وضعیت را برای ۳۰ ثانیه تا ۱ دقیقه نگه دارید.
به تدریج زمان نگهداری را افزایش دهید.
مزایا:
تقویت عضلات شکم و کمر
بهبود استحکام عضلات مرکزی

۲- کرانچ معکوس (Reverse Crunch)
این تمرین برای تقویت عضلات پایین شکم بسیار مفید است و میتواند افتادگی شکم را کاهش دهد.
نحوه انجام:
به پشت روی زمین دراز بکشید و دستها را کنار بدن قرار دهید.
زانوها را خم کنید و پاها را از زمین بلند کنید.
پاها را به سمت سینه بیاورید و باسن را کمی از زمین بلند کنید.
بهآرامی پاها را به حالت اولیه برگردانید.
این حرکت را در سه ست ۱۰ تا ۱۵ تایی انجام دهید.
مزایا:
کاهش چربیهای پایین شکم
تقویت عضلات شکم و بهبود فرم بدن
۳- حرکت لگ ریز (Leg Raise)
لگ ریز یک تمرین ساده ولی مؤثر است که به تقویت عضلات پایین شکم کمک میکند.
نحوه انجام:
به پشت روی زمین دراز بکشید و پاها را صاف کنید.
دستها را کنار بدن قرار دهید یا زیر باسن بگذارید.
پاها را بهآرامی از زمین بلند کرده و تا زاویه ۹۰ درجه بالا ببرید.
بهآرامی پاها را پایین بیاورید بدون اینکه زمین را لمس کنند.
این حرکت را در سه ست ۱۰ تا ۱۲ تایی انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات پایین شکم
کمک به کاهش افتادگی شکم

۴- چرخش روسی (Russian Twists)
این حرکت یکی از بهترین تمرینها برای تقویت عضلات پهلو و کاهش چربیهای جانبی شکم است.
نحوه انجام:
روی زمین بنشینید و زانوها را خم کنید.
بالاتنه را کمی به عقب برده و پاها را کمی از زمین بلند کنید.
دستها را به هم قفل کنید و بالاتنه را به سمت چپ و راست بچرخانید.
این حرکت را در سه ست ۱۵ تا ۲۰ تایی انجام دهید.
مزایا:
کاهش چربی پهلوها
تقویت عضلات جانبی شکم
۵- حرکت شکم جمعشده (Pelvic Tilt)
این حرکت ساده برای افراد مبتدی بسیار مناسب است و به تقویت عضلات شکم و کاهش درد کمر کمک میکند.
نحوه انجام:
به پشت روی زمین دراز بکشید و زانوها را خم کنید.
کمر را به زمین فشار دهید و شکم را منقبض کنید.
این حالت را برای چند ثانیه حفظ کرده و سپس رها کنید.
این حرکت را در سه ست ۱۵ تایی انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات شکم و پایین کمر
بهبود فرم شکم

۶- کوهنوردی (Mountain Climbers)
این تمرین یک فعالیت ترکیبی است که هم عضلات شکم را تقویت میکند و هم به چربیسوزی کمک میکند.
نحوه انجام:
در حالت پلانک قرار بگیرید.
یکی از زانوها را به سمت سینه بکشید و سپس آن را به حالت اولیه برگردانید.
این حرکت را بهصورت متناوب با زانوی دیگر انجام دهید.
سرعت حرکت را افزایش دهید تا ضربان قلب بالا برود.
مزایا:
تقویت عضلات شکم
افزایش چربیسوزی
نکات تکمیلی برای انجام تمرینات درمان افتادگی شکم در منزل
- انتخاب فضای مناسب: مطمئن شوید فضایی کافی برای حرکت دارید و از یک تشک ورزشی برای راحتی بیشتر استفاده کنید.
- ثبات در تمرینات: تمرینات را بهصورت منظم انجام دهید و برنامهای هفتگی برای خود تنظیم کنید.
- ترکیب با تغذیه مناسب: ورزش بهتنهایی کافی نیست؛ مصرف غذاهای سرشار از پروتئین، فیبر، و آب به کاهش چربیهای اضافی کمک میکند.
- افزایش تدریجی شدت تمرینات: برای جلوگیری از خستگی یا آسیب، شدت و تعداد حرکات را بهتدریج افزایش دهید.
در نتیجه، ورزشهای خانگی میتوانند راهحلی عالی برای مقابله با افتادگی شکم باشند. این تمرینات نهتنها به تقویت عضلات شکم کمک میکنند، بلکه باعث بهبود فرم کلی بدن و افزایش اعتمادبهنفس میشوند. با پایبندی به یک برنامه منظم و ترکیب آن با تغذیه مناسب، میتوانید بهتدریج شاهد تغییرات مثبت در ظاهر و عملکرد بدنی خود باشید.

چه ورزشهایی برای رفع افتادگی شکم در باشگاه مناسب هستند؟
اگر به دنبال تمریناتی برای کاهش افتادگی شکم در محیط باشگاه هستید، تجهیزات متنوع و فضای حرفهای باشگاه فرصت بسیار خوبی را برای انجام حرکات مؤثر فراهم میکند. تمرینات زیر با استفاده از دستگاهها و وزنههای باشگاهی طراحی شدهاند و میتوانند به تقویت عضلات شکم و کاهش افتادگی آن کمک کنند. این تمرینات علاوه بر مؤثر بودن، تنوع را نیز به برنامه ورزشی شما اضافه میکنند.
۱- کرانچ با دستگاه شکم (Ab Crunch Machine)
دستگاه کرانچ شکم یکی از سادهترین و مؤثرترین تجهیزات برای تقویت عضلات شکم است که بهصورت متمرکز عضلات مرکزی بدن را هدف قرار میدهد.
نحوه انجام:
روی دستگاه بنشینید و پاها را زیر نگهدارنده قرار دهید.
دستگیرههای دستگاه را گرفته و بالاتنه را به سمت جلو خم کنید.
بهآرامی به حالت اولیه بازگردید.
این حرکت را در سه ست ۱۲ تا ۱۵ تکرار انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات شکم بهطور هدفمند
تنظیم وزن برای افزایش مقاومت

۲- چرخش کابل با دستگاه (Cable Russian Twists)
این حرکت با استفاده از دستگاه کابل انجام میشود و برای تقویت عضلات پهلو و کاهش چربیهای جانبی شکم بسیار مناسب است.
نحوه انجام:
دسته کابل را در ارتفاع میانتنه تنظیم کنید.
دسته را با دو دست گرفته و روبهروی دستگاه بایستید.
بالاتنه را بهصورت چرخشی به یک سمت بچرخانید و سپس به حالت اولیه برگردید.
این حرکت را برای هر سمت در سه ست ۱۰ تا ۱۲ تکرار انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات پهلو
افزایش استحکام عضلات مرکزی بدن
۳- بالا آوردن پاها در دستگاه بارفیکس (Hanging Leg Raise)
این حرکت یکی از چالشبرانگیزترین تمرینات شکم در باشگاه است که علاوه بر تقویت عضلات پایین شکم، به بهبود استحکام کلی بدن کمک میکند.
نحوه انجام:
میله بارفیکس را با دستان خود بگیرید و از آن آویزان شوید.
پاها را بهآرامی به سمت بالا بیاورید تا جایی که با بدن زاویه ۹۰ درجه بسازند.
بهآرامی پاها را پایین بیاورید.
این حرکت را در سه ست ۸ تا ۱۲ تکرار انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات پایین شکم
افزایش تعادل و کنترل بدن

۴ رولآوت با دستگاه چرخ شکم (Ab Wheel Rollout)
حرکت رولآوت یکی از بهترین تمرینات برای تقویت عضلات مرکزی بدن است که در باشگاه میتوانید با استفاده از چرخ شکم انجام دهید.
نحوه انجام:
روی زانوها قرار بگیرید و چرخ شکم را با دو دست بگیرید.
چرخ را بهآرامی به سمت جلو بغلتانید تا جایی که بدن کشیده شود.
بهآرامی به حالت اولیه برگردید.
این حرکت را در سه ست ۱۰ تکرار انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات عمیق شکم
بهبود قدرت عضلات مرکزی
۵- پلانک وزنهدار (Weighted Plank)
پلانک وزنهدار نسخه پیشرفته پلانک است که با افزودن وزنه به پشت، شدت تمرین افزایش مییابد.
نحوه انجام:
به حالت پلانک معمولی روی ساعد قرار بگیرید.
یک وزنه یا صفحه روی پشت خود قرار دهید.
بدن را در یک خط صاف نگه دارید و شکم را منقبض کنید.
این حالت را برای ۳۰ تا ۶۰ ثانیه حفظ کنید.
مزایا:
تقویت پیشرفته عضلات شکم
افزایش قدرت و استقامت بدن
۶- درازنشست با توپ پزشکی (Medicine Ball Sit-Ups)
این تمرین با استفاده از توپ پزشکی انجام میشود و یک روش عالی برای تقویت عضلات شکم و افزایش استقامت آنها است.
نحوه انجام:
روی زمین بخوابید و توپ پزشکی را در دستان خود نگه دارید.
در هنگام درازنشست، توپ را به سمت بالا ببرید.
بهآرامی به حالت اولیه برگردید.
این حرکت را در سه ست ۱۲ تا ۱۵ تکرار انجام دهید.
مزایا:
تقویت عضلات شکم
افزایش شدت تمرین با وزنه
نکات کلیدی تمرین در باشگاه برای درمان افتادگی شکم
- تداوم: برای مشاهده نتایج، تمرینات را بهصورت منظم و مداوم انجام دهید.
- ترکیب تمرینات: از ترکیب تمرینات مقاومتی و هوازی برای بهترین نتیجه استفاده کنید.
- تغذیه مناسب: تمرینات باشگاهی زمانی نتیجهبخش خواهند بود که با رژیم غذایی سالم همراه باشند.
- تنوع در تمرینات: حرکات مختلف را امتحان کنید تا از یکنواختی جلوگیری شود و تمام عضلات شکم بهخوبی تقویت شوند.
به طور کلی، تمرینات باشگاهی فرصت مناسبی را برای انجام حرکات متنوع و مؤثر جهت کاهش افتادگی شکم فراهم میکنند. استفاده از دستگاهها، وزنهها، و حرکات پیشرفته میتواند به تقویت عضلات شکم، کاهش چربی و بهبود فرم بدن کمک کند. با انتخاب حرکات مناسب و رعایت اصول تمرینی، میتوانید به نتیجه دلخواه خود برسید.

چگونه افتادگی شکم بعد از بارداری و زایمان را درمان کنیم؟
افتادگی شکم بعد از بارداری و زایمان یکی از مشکلات رایج است که بسیاری از زنان پس از به دنیا آوردن فرزند خود با آن مواجه میشوند. در این وضعیت، عضلات شکم ضعیف و پوست کشیده شده ممکن است منجر به ایجاد شکم افتاده شود. خوشبختانه، درمان این مشکل با تمرینات خاص، تغذیه مناسب و مراقبتهای ویژه امکانپذیر است. در ادامه، به روشها و تمرینات مؤثر برای درمان افتادگی شکم بعد از بارداری و زایمان پرداخته میشود.
۱- تقویت عضلات شکم با تمرینات هدفمند
یکی از اصلیترین علل افتادگی شکم پس از بارداری، ضعف عضلات شکم است. تقویت این عضلات با تمرینات خاص میتواند به بازگشت قدرت و استحکام به ناحیه شکم کمک کند. تمرینات باید بهطور خاص روی عضلات شکم و ناحیه مرکزی بدن تمرکز داشته باشند.
۲- تقویت عضلات دیواره شکم (دیاسیس رکتی)
یکی از مشکلات شایع پس از بارداری، دیاسیس رکتی (Diastasis Recti) است که در آن عضلات شکم از هم جدا میشوند تا فضای کافی برای رشد جنین فراهم شود. اگر این عضلات پس از زایمان به حالت اولیه بازنگردند، افتادگی شکم ایجاد میشود.

راههای تقویت عضلات دیواره شکم:
- تمرینات کگل: این تمرینات به تقویت عضلات کف لگن کمک میکنند و میتوانند از ایجاد مشکلات شکمی جلوگیری کنند.
- تمرینات اصلاحی برای دیاسیس رکتی: انجام تمرینات خاص که به تدریج عضلات شکم را به هم نزدیک میکند، میتواند به بازگشت عضلات شکم به وضعیت طبیعی خود کمک کند. این تمرینات باید تحت نظر متخصص فیزیوتراپی انجام شوند.
۳- تغذیه سالم و متعادل
تغذیه مناسب نقش بسیار مهمی در بهبود وضعیت شکم بعد از بارداری ایفا میکند. مصرف مواد غذایی غنی از پروتئینها، ویتامینها، و مواد معدنی میتواند به بازسازی عضلات و پوست کمک کند.
نکات تغذیهای:
- پروتئینهای با کیفیت: مصرف منابع پروتئینی مانند گوشت بدون چربی، تخممرغ، و حبوبات میتواند به ترمیم عضلات کمک کند.
- میوهها و سبزیجات: این مواد غذایی حاوی آنتیاکسیدانها و ویتامینها هستند که به بهبود خاصیت ارتجاعی پوست و تقویت آن کمک میکنند.
- آب: نوشیدن مقدار کافی آب برای حفظ رطوبت پوست و جلوگیری از افتادگی بیشتر آن ضروری است.
- چربیهای سالم: مصرف چربیهای سالم مانند آووکادو، روغن زیتون، و مغزها برای حفظ سلامت پوست و عضلات مفید است.

۴- استفاده از تکنیکهای ماساژ و مراقبت از پوست
ماساژ شکم با استفاده از کرمها یا روغنهای خاص میتواند به بهبود کشش پوست و تحریک جریان خون کمک کند. این روشها ممکن است به بازگشت خاصیت ارتجاعی پوست کمک کرده و مانع از افتادگی بیشتر آن شوند.
روشهای ماساژ:
- ماساژ با روغن نارگیل یا روغن زیتون: این روغنها به تقویت پوست و کاهش چروکهای آن کمک میکنند.
- ماساژ با کرمهای مخصوص پس از بارداری: بسیاری از کرمهای موجود در بازار برای افزایش خاصیت ارتجاعی پوست طراحی شدهاند.
۵- ورزشهای هوازی برای کاهش چربیهای شکم
چربیهای اضافی شکم یکی از دلایل اصلی افتادگی آن است. انجام ورزشهای هوازی مانند پیادهروی، دویدن، شنا یا دوچرخهسواری میتواند به کاهش چربیهای شکم کمک کند.
چند پیشنهاد ورزش هوازی:
- پیادهروی یا دویدن: یکی از سادهترین و مؤثرترین راهها برای سوزاندن چربیهای اضافی و تقویت عضلات شکم است.
- شنا: شنا تمام عضلات بدن را درگیر میکند و به کاهش چربی شکم کمک میکند.
- دوچرخهسواری: این ورزش نیز میتواند به بهبود فرم شکم و کاهش چربیها کمک کند.

۶- صبر و پیوستگی
یکی از مهمترین نکات در درمان افتادگی شکم پس از بارداری، صبر و پیوستگی در انجام تمرینات است. بهبودی در این زمینه نیاز به زمان دارد و نتایج ممکن است تا چند ماه پس از شروع تمرینات قابل مشاهده باشند.
نتیجهگیری
افتادگی شکم بعد از بارداری و زایمان مسئلهای شایع است، اما با رعایت رژیم غذایی مناسب، انجام تمرینات هدفمند، و مراقبتهای ویژه از پوست، میتوان به کاهش این مشکل کمک کرد. همچنین، صبر و پیوستگی در انجام تمرینات و مراقبتها برای دستیابی به نتایج مطلوب ضروری است.
منابع معتبر: